اثبات مشروعیت تقیه
چکیده
تقیه ازمسلمات عقایدی شیعیان است که دراین تحقیق سعی شده با استفاده ازادله نقلی وعقلی مشروعیت آن رابه اثبات برساند. دراین راستامفهوم تقیه درلغت واصطلاح مورد بررسی قرار گرفته ،اقسام واهداف آن معرفی خواهدشد
تقیه ازلحاظ حکمی به حرام ،واجب ،مستحب و…تقسیم می شود اما این مساله کلامی در طول تاریخ همواره مورد هجوم تهمت ها وشبهات گوناگون قرار گرفته است وهمواره آن را بر ترس وخوف شیعیان حمل کرده اند اما جواب های مسلم وادله ای که دراثبات این مساله آمده است تمام این سوالات وشبهات راپاسخ می گوید .
کلید واژه ها : تقیه ،شیعه ،وهابیت ،ادله عقلی ،ادله نقلی
مقدمه
يكى از موضوعاتى كه در اسلام مطرح شده و عقل نيز بر لزوم آن، صحّه مىگذارد تقيه است؛ موضوعى كه انسان قطعاً با ملاحظه تمام جواب مصلحتى آن، به ضرورتش پىمىبرد، ولى متأسفانه برخى بهجهت عدم درك صحيح از مفهوم آن يا ضرورت اجتماعىاش، يا به جهت خصومتهاى مذهبى، معتقدان آن را مورد انواع اتهامها و ناسزاها قرار دادهاند؛ اينك این تحقیق بر آن است موضوع تقّيه را از كتاب و سنت، بررسى كرده و به اثبات رسانده می شود
مفهوم شناسی تقیه
الف) تقیه درلغت
تقیه در اصل از کلمه وقی گرفته شده است که درکتب لغوی این گونه معنا شده است: تقيه در لغت از ريشه «وقايه» به معناى حفظ چيزى از خطر و ضرر است. زبيدى در تاج العروس تقيه را به معناى بر حذر شدن و احتياط از ضرر معنا كرده است. سرخسى در المبسوط مىگويد: «التقية: أن يقي نفسه من العقوبة بما يظهره و ان كان يضمر خلافه؛ تقيه آن است كه انسان جانش را با آنچه اظهار مىدارد حفظ كند، ولو خلاف آن را در دل خود نگاه مىدارد.
ابنحجر عسقلانى مىگويد: «التقيه: الحذر من اظهار ما فىالنفس- من معتقد و غيره- للغير؛ «تقيه عبارت است از بر حذر كردن از اظهار آنچه در دل است- از اعتقاد و غير آن- براى غير».
رشيد رضا در تعريف تقيه مىگويد: «ما يقال أو يفعل مخالفاً للحقّ لأجل توقّي الضرر؛ تقيه يعنى آنچه گفته مىشود يا انجام مىگيرد درحالىكه مخالف حقّ است بهجهت حفظ خود از ضرر» [1]
ب )تقیه در اصطلاح
تقيه در اصطلاح شرعى عبارت است از: «اظهار كردن امرى بر خلاف حكم دين از طريق قول يا فعل به انگيزه حفظ جان يا مال يا شرف و آبروى خود يا ديگرى.»[2]
تقيّه: تظاهر شخص مسلمان به چيزى برخلاف عقيده باطنى اش است.
به عبارت دیگر هرگاه شخص مسلمان براى دور ماندن از زيان جانى، مالى يا عِرضى، از اظهار عقيده دينى خويشتندارى كند، به كار او تقيّه مىگويند. دانشمندان متقدّم شيعه، تقيّه را چنين تعريف كردهاند كه عبارت از كتمان حقّ و اعتقاد قلبى است براى پرهيز از زيان دينى و دنيوى هر چند اين تعريف، درست است، جامع موارد متعدّد تقيّه نيست.
تعريف جامع و مانع اين است كه تقيّه عبارت از پنهان ساختن حقّ از ديگران يا اظهار خلاف آن است براى مصلحتى كه از مصلحت اظهار، مهمتر است . علماى اهل تسنّن تقيّه را روا نمىدانند مگر تعدادى انگشتشمار همانند فخر رازی .
بنابراين، مىتوان گفت كه تقيّه از ويژگىهاى اعتقادى مذهب تشيّع است. شيعيان همواره- به خصوص در عصر امامان (ع)- در تنگنا و فشار حكومتها بودهاند. از اين رو، بيشتر از مسلمانان ديگر، به تقيّه نيازمند شدهاند.[3]
فرق تقيّه با نفاق
نفاق درست نقطه مقابل تقيّه است، منافق كسى است كه در باطن به مبانى اسلام اعتقاد ندارد يا در آن ترديد دارد و متزلزل است، ولى در ميان مسلمين اظهار اسلام مىكند.
تقيّهاى كه ما مىگوييم اين است كه در باطن اعتقاد صحيح اسلامى دارد، منتها تابع نظر بعضى از تندروان وهّابى كه همه مسلمين را جز خودشان، كافر مىدانند و براى آنها خط و نشان
مىكشند و تهديد مىكنند، نيست؛ هرگاه فرد با ايمانى عقيده خود را براى حفظ جان و مال و ناموس خود، از اين گروه متعصّب كتمان كند، تقيّه است و عكس آن نفاق.
تقيّه در واقع يك سپر دفاعى است و به همين جهت در روايات ما به عنوان «تُرس المُؤمن» يعنى «سپر افراد با ايمان» معرّفى شده است.
هيچ عقلى اجازه نمىدهد كه انسان عقيده باطنى خود را در برابر افراد خطرناك و غير منطقى اظهار كند و جان يا مال يا ناموس خود را به خطر بيندازد، چرا كه هدر دادن نيروها و امكانات بدون فايده عاقلانه نيست.
تقيّه شبيه روشى است كه همه سربازان در ميدان جنگ به كار مىگيرند، خود را در لابهلاى درختان، تونلها، خاكريزها مخفى مىكنند، لباس خود را به رنگ شاخههاى درختان انتخاب مىنمايند، تا بىجهت خون خود را هدر ندهند[4].
ا قسام تقيّه را از نظر حكم تكليفى
مىتوان اقسام تقيّه را از نظر حكم تكليفى بدين سان تقسيم كرد
تقيّه واجب هنگام دفع ضرر فورى
تقيّه مستحب هنگام دفع ضرر تدريجى
تقيّه مباح هنگامى كه تقيّه و عدم آن يكسان است؛.
تقيّه مكروه هنگامى كه ترك تقيّه و برتابيدن ضرر بهتر است؛
. تقيّه حرام
هنگامى كه تقيّه موجب ترك امر مهمتر مىشود.تقيّه را از نظر انگيزه و علّت نيز بر دو گونه دانستهاند: تقيّه حفظى (خوفى) و تقيّه مداراتى. تقيّه حفظى آن گاه پيش مىآيد كه پاى حفظ دين، جان، مال يا آبرو در ميان باشد. تقيّه مداراتى براى فراهم ساختن حُسن معاشرت با اكثريّت مسلمانان و ايجاد وحدت سياسى و اجتماعى انجام مىگيرد[5].
تقيه يعنى كتمان عقيده و تظاهر به كارى كه بر خلاف ميل باطنى شخص باشد. شرط تقيه در نزد شيعه عدم اطمينان بر جان و مال خود است تا خويشتن را بدان وسيله از گزند دشمنان نگاه دارد.
حضرت صادق (ع) فرمود: (التقية دينى و دين آبائى) و نيز فرموده است: (من لا تقية له لا دين له) سبب امر ائمه به تقيه شيعيان، از جنبه اجتماعى و بخاطر … آداب و رسوم آنان بوده است.
ادله نقلی مشروعيّت تقيه
الف) نصوص قرآنى
خداوند مىفرمايد: لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ[6]؛ “نبايد اهل ايمان مؤمنان را واگذاشته، از كافران دوست بگيرند، و هر كس چنين كند رابطهاش را با خدا بريده است، مگر براى برحذر بودن از شرّشان، و خدا شما را از عقاب خود مىترساند، و بازگشت همه به سوى خدا خواهد بود.”
سرخسى حنفى به اين آيه بر جواز تقيه استدلال كرده است و نيز مراغى در تفسير اين آيه گفته است:علماى اسلام از اين آيه جواز تقيه را استنباط كردهاند؛ يعنى اينكه انسان سخنى بگويد يا كارى انجام دهد كه برخلاف حقّ باشد، براى جلوگيرى از ضررى كه از دشمن به جان يا آبرو و شرف يا مال
او وارد مىشود. [7]
خداوند متعال مىفرمايد:” مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ."[8]
مفاد آيه كريمه اين است كه هر كس پس از ايمان آوردن با قصد و اختيار كفر را برگزيند و اظهار كفر كند، مشمول غضب و عذاب الهى خواهد شد، مگر كسانى كه مورد اكراه و اجبار واقع شوند، و با اينكه قلبشان سرشار از ايمان است، براى حفظ جان خويش اظهار كفر نمايند؛ چنين افرادى مشمول غضب و عذاب الهى نخواهند بود. و اين چيزى جز قاعده و قانون تقّيه نيست.
محدّثان و مفسرّان اسلامى نقل كردهاند كه اين آيه درباره عمار ياسر نازل شده است. وى و پدر و مادرش و عدّهاى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله مورد شكنجه و آزار مشركان واقع شدند. ياسر و سميه در اثر شكنجهها به شهادت رسيدند، و عمار چيزى به زبان آورد كه مورد خواست مشركان بود، بدينجهت از شكنجه مشركان نجات يافت و جان خود را حفظ كرد. نسبت به عمل خود بيمناك گرديد و با چشمان اشكبار نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد، و جريان را براى پيامبر صلى الله عليه و آله بازگو كرد؛ پيامبر صلى الله عليه و آله درحالىكه او را نوازش مىكرد، فرمود: اگر بار ديگر نيز از تو چنين خواستند انجام بده. در اين هنگام آيه مورد بحث نازل گرديد.[9]
خداوند متعال مىفرمايد:
” وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ “[10]
فرد مؤمنى از آلفرعون به حضرت موسى عليه السلام ايمان آورده و با او رابطه پنهانى داشت. او حضرت موسى را از نقشه قتل وى توسط فرعونيان آگاه نمود، اما آن مرد مؤمن وى ايمان خود را از فرعونيان مكتوم مىداشت. پنهانداشتن ايمان جز به اين نبود كه اقوال و افعالى را اظهار نمايد كه با عقايد فرعونيان هماهنگ باشد.
او اين كار را براى حفظ جان خود و هم براى كمك به حضرت موسى عليه السلام و حفظ جان او از خطر فرعونيان انجام مىداد. بنابراين او به اصل تقيّه عمل كرد، و قرآن كريم عمل او را با تكريم و ستايش ياد مىكند.
ب) روايات موکده
بخارى به سند خود از عايشه نقل مىكند: شخصى به درب خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و اجازه ورود خواست. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: او را اجازه دهيد كه بد فرزند عشيرهاى است، يا فرمود: بد برادر عشيرهاى است. هنگامى كه وارد خانه شد پيامبر صلى الله عليه و آله با او به نرمى سخن گفت. عايشه مىگويد: عرض كردم: اى رسولاللَّه! قبل از ورود شخص به خانه، او را مذمّت كرديد، ولى الآن با او به نرمى سخن مىگوييد؟ حضرت فرمود: «اى عايشه! بدترين مردم نزد خداوند كسى است كه مردم او را رها كرده يا با او وداع نمايند، به جهت ترس از فحش و بدزبانى او.
پيامبر صلى الله عليه و آله نيز فرمود: «از امّتم چند چيز برداشته شده است: خطا، نسيان، و آنچه كه برآن اكراه شدهاند».
و نيز فرمود «بدترين قوم، قومى است كه مؤمن در ميان آنها با تقيّه و كتمان حركت نمايد».
بخارى به سند خود از عايشه نقل مىكند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود: آيا نديدى قوم خود را هنگامى كه كعبه را بنا كردند بر قواعد ابراهيم اكتفا نمودند؟ عايشه مىگويد: عرض كردم: آيا شما آنها را بر قواعد ابراهيم باز نمىگردانى؟ فرمود: اگر نبود آن كه قومت تازه از كفر به اسلام گرويدهاند اين كار را انجام مىدادم. [11]
در احاديث ائمّه اهل بيت (عليهم السلام) به خصوص امامانى كه در عصر قدرت بنى اميّه و بنى عبّاس مىزيستند و دوستان على (عليه السلام) را هركجا مىيافتند به قتل مىرساندند، دستور تقيّه فراوان ديده مىشود، زيرا مأمور بودند براى حفظ جان خويش از شرّ آن جانيان آدمكش و بىرحم
، از سپر تقيّه بهره جويند[12]
ادله عقلی مشروعيّت تقيه
الف )وجوب تقّيه از مسلمانان هنگام خطر و ضرر
اشكال عمده وهابيون بر شيعه در همين مورد است، آنان مىگويند: شيعه، تقيه حتّى از مسلمانان و سنّى مذهبان را نيز جايز مىدانند درحالىكه مدركى كه دلالت بر اين مورد كند نيست براى استدلال بر اين مورد به چند دليل مىتواند تمسك كرد:
1.اخذ به ملاك عام است، ، زيرا آيات و روايات گرچه در مورد تقيه از كفار است، ولى ملاك كه حفظ نفس است، و ما مىتوانيم با الغاى خصوصيت و تنقيح مناط قطعى حكم به لزوم تقيه را در مورد جارى نماييم، ولو طرف مقابل مسلمان باشد
2.عموميت برخى از آيات و روايات مانند: آيات نفى حرج و اضطرار، آيه هلاكت، آيه يسر، و روايت دوم و سوم.
3دلالت بيشتر روايات ذكر شده بهطور خصوص بر جواز تقيه از مسلمان است.
4.قياس بالاولويّه واخذ به فحوى الخطاب و مفهوم موافقت؛ زيرا براى حفظ جان اگر كفر گفتن جايز باشد به طريق اولى كمتر از كفر گفتن نيز جايز است.
اهل سنت قياس به تخريج مناط و مستنبط العلّه، و به تعبيرى ديگر قياس مساوات را جايز مىدانند، لذا طبق اين قاعده و بر فرض صحت آن، تقيّه از مسلمانان را مىتوان قياس به تقيّه از كفّار نمود.
تقيه در روايات اهلبيت عليهم السلام تقيه قاعده و روشى عقلايى است كه از ضروريات زندگى بشر
به شمار مىرود و در قرآن و احاديث نبوى، بلكه در شرايع آسمانى نيز به رسميت شناخته شده است و مسلمانان- فارغ از گرايشهاى مذهبى- آن را بهكار گرفتهاند. با اينحال، در روايات ائمه طاهرين عليهم السلام به تقيه تأكيد و اهتمام ويژهاى شده، تا آنجا كه در روايات متعدد آمده است:
[13] ««لا ايمان لمن لا تقيه له؛ ايمان ندارد كسى كه اهل تقيه نيست». و «التقيه من دينى و دين آبائى؛ تقيه از دين من و دين پدران من است
ج )تقيّه هنگام ترس بر جان و مال
تقيه آن است كه مسلمان وقتى بر جان و مال و آبروى خويش بيمناك باشد، عقيده خود را پنهان دارد. اين مورد اتفاق همه مسلمانان است و از قرآن و سنت گرفته شده است. يكى از تعاليم قرآنى آن است كه مسلمان هر گاه نسبت به جان و مال و آبروى خود احساس خطر كند، از ابراز عقيده خوددارى كند، اين كار در اصطلاح دينى و شرعى «تقيّه» نام دارد.
جواز تقيه، افزون بر دليل نقلى، بر مبناى عقل هم صحيح و لازم است، چون از سويى حفظ جان و مال و آبرو واجب است و از سوى ديگر اظهار عقيده و عمل بر طبق آن عقيده يك وظيفه دينى است. ليكن در صورت تعارض اين دو تكليف واجب، عقل حكم مىكند كه انسان وظيفه مهمتر را بر مهم مقدم بدارد.
در حقيقت، تقيه سلاح ضعيفان در برابر زورمندان فاسق است، روشن است كه اگر تهديد و خطرى در كار نباشد، انسان عقيدهاش را پنهان نمىكند و برخلاف اعتقادش نيز عمل نمىكند
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرموده است:
احترام مال مسلمان همچون احترام جانِ اوست (حُرمة مالِ المسلم كَحُرمة دَمه
و فرموده است:
هر كس در راه حفظ مالش كشته شود شهيد است (مَن قُتِل دونَ مالِهِ فهو شهيدٌ)».
ابوهريره گويد: از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله دو ظرف حفظ كردم، يكى را ميان مردم پخش كردم، اما ديگرى را اگر پخش كنم، گردنم قطع خواهد شد
تاريخ خلفاى اموى و عباسى پر از ظلم و خفقان و ستم و زور است، در آن دوران
تنها شيعيان نبودند كه به سبب اظهار عقايدشان مطرود و محصور بودند، بلكه در موضوعِ «خلق قرآن» در دوران مأمون، بيشتر محدثان اهل سنت نيز راه تقيه را پيمودند و پس از آنكه از سوى خليفه، فرمان عام در مورد خلق قرآن و حادث بودن آن صادر شد، جز يك نفر كسى با فرمان خليفه مخالفت نكرد و داستان او معروف است، عموم محدثان از روى تقيه اظهار موافقت كردند. [14]
پی نوشت ها:
1) على اصغر رضوانى شيعه شناسى و پاسخ به شبهات: تهران مشعر1384چ 2ص 674[1]
2) ، همان ص 674
3) همان ص 653
4)ناصرمكارم شيرازى: شيعه پاسخ مي گويد قم مدرسه امام علي بن ابي طالب1386؛ص 34،
5. پژوهشكده تحقيقات اسلامى، فرهنگ شيعه،قم ،زمزم،1386،ص 189
6. آل عمران آیه3
7. على اصغر رضوانى؛همان ص 646 به نقل ازالمبسوط ج24ص45.
8. نحل آیه 106
9. على اصغر رضوانى؛همان به نقل از مجمع البیان چ3 ص388.
10. غافرآیه 28
11..على اصغر رضوانى؛همان به نقل از صحیح بخاری ج2ص179
12. ناصرمكارم شيرازى: همان؛ص224
13. [1]على اصغر رضوانى؛همان به نقل از وسایل الشیعه ج6 باب24
14. آيت الله سبحانى،سيماى عقائد شيعه، ترجمه جواد محدثى: تهرانمشعر1386ص298
نویسنده:نجمه رضوی ـالزهرا(س)شیراز
