اثبات مشروعیت تقیه

 چکیده

تقیه ازمسلمات عقایدی شیعیان است که دراین تحقیق سعی شده با استفاده ازادله نقلی وعقلی مشروعیت آن رابه اثبات برساند. دراین راستامفهوم تقیه درلغت واصطلاح مورد بررسی قرار گرفته ،اقسام واهداف آن معرفی خواهدشد

تقیه ازلحاظ حکمی به حرام ،واجب ،مستحب و…تقسیم می شود اما این مساله کلامی در طول تاریخ همواره مورد هجوم تهمت ها وشبهات گوناگون قرار گرفته است وهمواره آن را بر ترس وخوف شیعیان حمل کرده اند اما جواب های مسلم وادله ای که دراثبات این مساله آمده است تمام این سوالات وشبهات راپاسخ می گوید .

کلید واژه ها : تقیه ،شیعه ،وهابیت ،ادله عقلی ،ادله نقلی

مقدمه

 يكى از موضوعاتى كه در اسلام مطرح شده و عقل نيز بر لزوم آن، صحّه مى‏گذارد تقيه است؛ موضوعى كه انسان قطعاً با ملاحظه تمام جواب مصلحتى آن، به ضرورتش پى‏مى‏برد، ولى متأسفانه برخى به‏جهت عدم درك صحيح از مفهوم آن يا ضرورت اجتماعى‏اش، يا به جهت خصومت‏هاى مذهبى، معتقدان آن را مورد انواع اتهام‏ها و ناسزاها قرار داده‏اند؛ اينك این تحقیق بر آن است موضوع تقّيه را از كتاب و سنت، بررسى كرده و به اثبات رسانده می شود

مفهوم شناسی تقیه

 الف) تقیه درلغت    

تقیه در اصل از کلمه وقی گرفته شده است که درکتب لغوی این گونه معنا شده است:  تقيه در لغت از ريشه «وقايه» به معناى حفظ چيزى از خطر و ضرر است. زبيدى در تاج العروس تقيه را به معناى بر حذر شدن و احتياط از ضرر معنا كرده است. سرخسى در المبسوط مى‏گويد: «التقية: أن يقي نفسه من العقوبة بما يظهره و ان كان يضمر خلافه؛  تقيه آن است كه انسان جانش را با آنچه اظهار مى‏دارد حفظ كند، ولو خلاف آن را در دل خود نگاه مى‏دارد.

ابن‏حجر عسقلانى مى‏گويد: «التقيه: الحذر من اظهار ما فى‏النفس- من معتقد و غيره- للغير؛ «تقيه عبارت است از بر حذر كردن از اظهار آنچه در دل است- از اعتقاد و غير آن- براى غير».

رشيد رضا در تعريف تقيه مى‏گويد: «ما يقال أو يفعل مخالفاً للحقّ لأجل توقّي الضرر؛  تقيه يعنى آنچه گفته مى‏شود يا انجام مى‏گيرد درحالى‏كه مخالف حقّ است به‏جهت حفظ خود از ضرر» [1]

ب )تقیه در اصطلاح

تقيه در اصطلاح شرعى عبارت است از: «اظهار كردن امرى بر خلاف حكم دين از طريق قول يا فعل به انگيزه حفظ جان يا مال يا شرف و آبروى خود يا ديگرى.»[2]

    تقيّه: تظاهر شخص مسلمان به چيزى برخلاف عقيده باطنى اش است.‏

به عبارت دیگر هرگاه شخص مسلمان براى دور ماندن از زيان جانى، مالى يا عِرضى، از اظهار عقيده دينى خويشتندارى كند، به كار او تقيّه مى‏گويند. دانشمندان متقدّم شيعه، تقيّه را چنين تعريف كرده‏اند كه عبارت از كتمان حقّ و اعتقاد قلبى است براى پرهيز از زيان دينى و دنيوى  هر چند اين تعريف، درست است، جامع موارد متعدّد تقيّه نيست.

    تعريف جامع و مانع اين است كه تقيّه عبارت از پنهان ساختن حقّ از ديگران يا اظهار خلاف آن است براى مصلحتى كه از مصلحت اظهار، مهمتر است . علماى اهل تسنّن تقيّه را روا نمى‏دانند مگر تعدادى انگشت‏شمار همانند فخر رازی .

    بنابراين، مى‏توان گفت كه تقيّه از ويژگى‏هاى اعتقادى مذهب تشيّع است. شيعيان همواره- به خصوص در عصر امامان (ع)- در تنگنا و فشار حكومت‏ها بوده‏اند. از اين رو، بيشتر از مسلمانان ديگر، به تقيّه نيازمند شده‏اند.[3]

فرق تقيّه با نفاق‏

نفاق درست نقطه مقابل تقيّه است، منافق كسى است كه در باطن به مبانى اسلام اعتقاد ندارد يا در آن ترديد دارد و متزلزل است، ولى در ميان مسلمين اظهار اسلام مى‏كند.

تقيّه‏اى كه ما مى‏گوييم اين است كه در باطن اعتقاد صحيح اسلامى دارد، منتها تابع نظر بعضى از تندروان وهّابى كه همه مسلمين را جز خودشان، كافر مى‏دانند و براى آنها خط و نشان‏                

مى‏كشند و تهديد مى‏كنند، نيست؛ هرگاه فرد با ايمانى عقيده خود را براى حفظ جان و مال و ناموس خود، از اين گروه متعصّب كتمان كند، تقيّه است و عكس آن نفاق.

تقيّه در واقع يك سپر دفاعى است و به همين جهت در روايات ما به عنوان «تُرس المُؤمن» يعنى «سپر افراد با ايمان» معرّفى شده است.

هيچ عقلى اجازه نمى‏دهد كه انسان عقيده باطنى خود را در برابر افراد خطرناك و غير منطقى اظهار كند و جان يا مال يا ناموس خود را به خطر بيندازد، چرا كه هدر دادن نيروها و امكانات بدون فايده عاقلانه نيست.

تقيّه شبيه روشى است كه همه سربازان در ميدان جنگ به كار مى‏گيرند، خود را در لابه‏لاى درختان، تونل‏ها، خاكريزها مخفى مى‏كنند، لباس خود را به رنگ شاخه‏هاى درختان انتخاب مى‏نمايند، تا بى‏جهت خون خود را هدر ندهند[4].

ا قسام تقيّه را از نظر حكم تكليفى  

 مى‏توان اقسام تقيّه را از نظر حكم تكليفى بدين سان تقسيم كرد

تقيّه واجب هنگام دفع ضرر فورى

تقيّه مستحب هنگام دفع ضرر تدريجى

تقيّه مباح هنگامى كه تقيّه و عدم آن يكسان است؛.

تقيّه مكروه هنگامى كه ترك تقيّه و برتابيدن ضرر بهتر است؛

. تقيّه حرام

   هنگامى كه تقيّه موجب ترك امر مهم‏تر مى‏شود.تقيّه را از نظر انگيزه و علّت نيز بر دو گونه دانسته‏اند: تقيّه حفظى (خوفى) و تقيّه مداراتى. تقيّه حفظى آن گاه پيش مى‏آيد كه پاى حفظ دين، جان، مال يا آبرو در ميان باشد. تقيّه مداراتى براى فراهم ساختن حُسن معاشرت با اكثريّت مسلمانان و ايجاد وحدت سياسى و اجتماعى انجام مى‏گيرد[5].

   تقيه يعنى كتمان عقيده و تظاهر به كارى كه بر خلاف ميل باطنى شخص باشد. شرط تقيه در نزد شيعه عدم اطمينان بر جان و مال خود است تا خويشتن را بدان وسيله از گزند دشمنان نگاه دارد.

  حضرت صادق (ع) فرمود: (التقية دينى و دين آبائى) و نيز فرموده است: (من لا تقية له لا دين له) سبب امر ائمه به تقيه شيعيان، از جنبه اجتماعى و بخاطر … آداب و رسوم آنان بوده است.

 ادله نقلی  مشروعيّت تقيه

الف) نصوص قرآنى

خداوند مى‏فرمايد: لا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَ مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْ‏ءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ[6]؛  “نبايد اهل ايمان مؤمنان را واگذاشته، از كافران دوست بگيرند، و هر كس چنين كند رابطه‏اش را با خدا بريده است، مگر براى برحذر بودن از شرّشان، و خدا شما را از عقاب خود مى‏ترساند، و بازگشت همه به سوى خدا خواهد بود.”

سرخسى حنفى به اين آيه بر جواز تقيه استدلال كرده است  و نيز مراغى در تفسير اين آيه گفته است:علماى اسلام از اين آيه جواز تقيه را استنباط كرده‏اند؛ يعنى اين‏كه انسان سخنى بگويد يا كارى انجام دهد كه برخلاف حقّ باشد، براى جلوگيرى از ضررى كه از دشمن به  جان يا آبرو و شرف يا مال

او وارد مى‏شود. [7]

خداوند متعال مى‏فرمايد:” مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِيمٌ."[8]

مفاد آيه كريمه اين است كه هر كس پس از ايمان آوردن با قصد و اختيار كفر را برگزيند و اظهار كفر كند، مشمول غضب و عذاب الهى خواهد شد، مگر كسانى كه مورد اكراه و اجبار واقع شوند، و با اين‏كه قلبشان سرشار از ايمان است، براى حفظ جان خويش اظهار كفر نمايند؛ چنين افرادى مشمول غضب و عذاب الهى نخواهند بود. و اين چيزى جز قاعده و قانون تقّيه نيست.

محدّثان و مفسرّان اسلامى نقل كرده‏اند كه اين آيه درباره عمار ياسر نازل شده است. وى و پدر و مادرش و عدّه‏اى از اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله مورد شكنجه و آزار مشركان واقع شدند. ياسر و سميه در اثر شكنجه‏ها به شهادت رسيدند، و عمار چيزى به زبان آورد كه مورد خواست مشركان بود، بدين‏جهت از شكنجه مشركان نجات يافت و جان خود را حفظ كرد. نسبت به عمل خود بيمناك گرديد و با چشمان اشكبار نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد، و جريان را براى پيامبر صلى الله عليه و آله بازگو كرد؛ پيامبر صلى الله عليه و آله درحالى‏كه او را نوازش مى‏كرد، فرمود: اگر بار ديگر نيز از تو چنين خواستند انجام بده. در اين هنگام آيه مورد بحث نازل گرديد.[9]

خداوند متعال مى‏فرمايد:

               ” وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمانَهُ أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ “[10]

      فرد مؤمنى از آل‏فرعون به حضرت موسى عليه السلام ايمان آورده و با او رابطه پنهانى داشت. او حضرت موسى را از نقشه قتل وى توسط فرعونيان آگاه نمود، اما آن مرد مؤمن وى ايمان خود را از فرعونيان مكتوم مى‏داشت. پنهان‏داشتن ايمان جز به اين نبود كه اقوال و افعالى را اظهار نمايد كه با عقايد فرعونيان هماهنگ باشد. ‏

او اين كار را براى حفظ جان خود و هم براى كمك به حضرت موسى عليه السلام و حفظ جان او از خطر فرعونيان انجام مى‏داد. بنابراين او به اصل تقيّه عمل كرد، و قرآن كريم عمل او را با تكريم و ستايش ياد مى‏كند.

ب) روايات موکده

   بخارى به سند خود از عايشه نقل مى‏كند: شخصى به درب خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و اجازه ورود خواست. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: او را اجازه دهيد كه بد فرزند عشيره‏اى است، يا فرمود: بد برادر عشيره‏اى است. هنگامى كه وارد خانه شد پيامبر صلى الله عليه و آله با او به نرمى سخن گفت. عايشه مى‏گويد: عرض كردم: اى رسول‏اللَّه! قبل از ورود شخص به خانه، او را مذمّت كرديد، ولى الآن با او به نرمى سخن مى‏گوييد؟ حضرت فرمود: «اى عايشه! بدترين مردم نزد خداوند كسى است كه مردم او را رها كرده يا با او وداع نمايند، به جهت ترس از فحش و بدزبانى او.

پيامبر صلى الله عليه و آله نيز فرمود: «از امّتم چند چيز برداشته شده است: خطا، نسيان، و آنچه كه برآن اكراه شده‏اند».

و نيز فرمود «بدترين قوم، قومى است كه مؤمن در ميان آنها با تقيّه و كتمان حركت نمايد».

بخارى به سند خود از عايشه نقل مى‏كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به او فرمود: آيا نديدى قوم خود را هنگامى كه كعبه را بنا كردند بر قواعد ابراهيم اكتفا نمودند؟ عايشه مى‏گويد: عرض كردم: آيا شما آنها را بر قواعد ابراهيم باز نمى‏گردانى؟ فرمود: اگر نبود آن كه قومت تازه از كفر به اسلام گرويده‏اند اين كار را انجام مى‏دادم. [11]

در احاديث ائمّه اهل بيت (عليهم السلام) به خصوص امامانى كه در عصر قدرت بنى اميّه و بنى عبّاس مى‏زيستند و دوستان على (عليه السلام) را هركجا مى‏يافتند به قتل مى‏رساندند، دستور تقيّه فراوان ديده مى‏شود، زيرا مأمور بودند براى حفظ جان خويش از شرّ آن جانيان آدمكش و بى‏رحم

، از سپر تقيّه بهره جويند[12]

ادله عقلی  مشروعيّت تقيه

الف )وجوب تقّيه از مسلمانان هنگام خطر و ضرر

اشكال عمده وهابيون بر شيعه در همين مورد است، آنان مى‏گويند: شيعه، تقيه حتّى از مسلمانان و سنّى مذهبان را نيز جايز مى‏دانند درحالى‏كه مدركى كه دلالت بر اين مورد كند نيست براى استدلال بر اين مورد به چند دليل مى‏تواند تمسك كرد:

 

  1.اخذ به ملاك عام است، ، زيرا آيات و روايات گرچه در مورد تقيه از كفار است، ولى ملاك كه حفظ نفس است، و ما مى‏توانيم با الغاى خصوصيت و تنقيح مناط قطعى حكم به لزوم تقيه را در مورد جارى نماييم، ولو طرف مقابل مسلمان باشد

  2.عموميت برخى از آيات و روايات مانند: آيات نفى حرج و اضطرار، آيه هلاكت، آيه يسر، و روايت دوم و سوم.

3دلالت بيشتر روايات ذكر شده به‏طور خصوص بر جواز تقيه از مسلمان است. 

4.قياس بالاولويّه واخذ به فحوى الخطاب و مفهوم موافقت؛ زيرا براى حفظ جان اگر كفر گفتن جايز باشد به طريق اولى كمتر از كفر گفتن نيز جايز است.

اهل سنت قياس به تخريج مناط و مستنبط العلّه، و به تعبيرى ديگر قياس مساوات را جايز مى‏دانند، لذا طبق اين قاعده و بر فرض صحت آن، تقيّه از مسلمانان را مى‏توان قياس به تقيّه از كفّار نمود.

تقيه در روايات اهل‏بيت عليهم السلام‏ تقيه قاعده و روشى عقلايى است كه از ضروريات زندگى بشر

به شمار مى‏رود و در قرآن و احاديث نبوى، بلكه در شرايع آسمانى نيز به رسميت شناخته شده است و مسلمانان- فارغ از گرايش‏هاى مذهبى- آن را به‏كار گرفته‏اند. با اين‏حال، در روايات ائمه طاهرين عليهم السلام به تقيه تأكيد و اهتمام ويژه‏اى شده، تا آن‏جا كه در روايات متعدد آمده است:

[13] ««لا ايمان لمن لا تقيه له؛ ايمان ندارد كسى كه اهل تقيه نيست». و «التقيه من دينى و دين آبائى؛  تقيه از دين من و دين پدران من است

ج )تقيّه هنگام ترس بر جان و مال‏  

 

تقيه آن است كه مسلمان وقتى بر جان و مال و آبروى خويش بيمناك باشد، عقيده خود را پنهان دارد. اين مورد اتفاق همه مسلمانان است و از قرآن و سنت گرفته شده است. يكى از تعاليم قرآنى آن است كه مسلمان هر گاه نسبت به جان و مال و آبروى خود احساس خطر كند، از ابراز عقيده خوددارى كند، اين كار در اصطلاح دينى و شرعى «تقيّه» نام دارد.

جواز تقيه، افزون بر دليل نقلى، بر مبناى عقل هم صحيح و لازم است، چون از سويى حفظ جان و مال و آبرو واجب است و از سوى ديگر اظهار عقيده و عمل بر طبق آن عقيده يك وظيفه دينى است. ليكن در صورت تعارض اين دو تكليف واجب، عقل حكم مى‏كند كه انسان وظيفه مهم‏تر را بر مهم مقدم بدارد.

در حقيقت، تقيه سلاح ضعيفان در برابر زورمندان فاسق است، روشن است كه اگر تهديد و خطرى در كار نباشد، انسان عقيده‏اش را پنهان نمى‏كند و برخلاف اعتقادش نيز عمل نمى‏كند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرموده است:

احترام مال مسلمان همچون احترام جانِ اوست (حُرمة مالِ المسلم كَحُرمة دَمه

و فرموده است:

 هر كس در راه حفظ مالش كشته شود شهيد است (مَن قُتِل دونَ مالِهِ فهو شهيدٌ)».

ابوهريره گويد: از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله دو ظرف حفظ كردم، يكى را ميان مردم پخش كردم، اما ديگرى را اگر پخش كنم، گردنم قطع خواهد شد

تاريخ خلفاى اموى و عباسى پر از ظلم و خفقان و ستم و زور است، در آن دوران‏                      

تنها شيعيان نبودند كه به سبب اظهار عقايدشان مطرود و محصور بودند، بلكه در موضوعِ «خلق قرآن» در دوران مأمون، بيشتر محدثان اهل سنت نيز راه تقيه را پيمودند و پس از آنكه از سوى خليفه، فرمان عام در مورد خلق قرآن و حادث بودن آن صادر شد، جز يك نفر كسى با فرمان خليفه مخالفت نكرد و داستان او معروف است، عموم محدثان از روى تقيه اظهار موافقت كردند. [14]

 

 

پی نوشت ها:

1)    على اصغر رضوانى‏ شيعه شناسى و پاسخ به شبهات: تهران مشعر1384چ 2ص 674[1]

2)    ، همان ص 674

3)     همان ص 653

       4)ناصرمكارم شيرازى: شيعه پاسخ مي گويد قم ‏مدرسه امام علي بن ابي طالب‏1386؛ص 34،

5.      پژوهشكده تحقيقات اسلامى‏، فرهنگ شيعه،قم ،زمزم،1386،ص 189

6.       آل عمران آیه3

7.      على اصغر رضوانى؛همان ص  646  به نقل ازالمبسوط ج24ص45.

8.      نحل آیه 106

9.      على اصغر رضوانى؛همان به نقل از مجمع البیان چ3 ص388.

10.  غافرآیه 28

 11..على اصغر رضوانى؛همان به نقل از صحیح بخاری ج2ص179

12.  ناصرمكارم شيرازى: همان؛ص224

13.  [1]على اصغر رضوانى؛همان به نقل از وسایل الشیعه ج6 باب24

14.  آيت الله سبحانى،‏سيماى عقائد شيعه، ترجمه جواد محدثى: تهران‏مشعر1386ص‏298

نویسنده:نجمه رضوی ـالزهرا(س)شیراز

 

اسدالله افشار

پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، به منظور گسترش فرهنگ «پژوهش» درجامعه وارج نهادن به مقام شامخ «پژوهشگران»، ‪۲۵‬ آذر از سوی «شورای فرهنگ عمومی» کشور به نام «روز پژوهش» نامگذاری شد. وزارت «علوم، تحقیقات و فناوری» نیز از سال ‪ ۱۳۷۹‬چهارمین هفته آذر ماه را به نام هفته پژوهش نامگذاری کرد.

علت نامگذاری چنین روزی این است که در این روز، مردم با اهمیت پژوهش، نقش، جایگاه و تأثیر آن در اداره سازمان‌ها، اداره کشور و جامعه و بهبود وضع زندگی شهروندان آشنایی بیشتری پیدا کنند و از زاویه‌ای دیگر در جریان کارکرد مؤسسات، سازمان‌ها و مجموعه‌هایی که ماهیت وظایفشان، پژوهشی است قرار گیرند. این روز هم چنین فرصتی است تا مردم و دوستداران علم و پژوهش با یکدیگر به تعامل بپردازند و مردم بیشتر در جریان فعالیت‌های پژوهشی انجام شده در بخش‌های گوناگون کشور قرار گیرند.

اکنون این قلم به بهانه چنین روزی به برخی مباحث و موضوعات مطرح در این زمینه، نکاتی را مورد اشاره قرار خواهد داد:

۱ ـ پژوهش چیست و پژوهشگر کیست؟

در دنیای امروز، دانایی یکی از محور‌ها و شاخص‌های اصلی پیشرفت و تعالی هر جامعه به شمار می‌رود. سنجش سطح دانایی به میزان تولید و مصرف اطلاعات و گسترش دانایی به دسترسی سریع و آسان به منابع علمی موثق وابسته است. دانسته‌های ما یا با مطالعه منابع اطلاعاتی موجود و یا بنا به پژوهش‌هایی که خود انجام می‌دهیم، به دست می‌آید.

اگر این دانسته‌ها بر پایه نتایج پژوهش‌های قبلی باشد، در واقع به مصرف اطلاعات پرداخته‌ایم و اگر مبتنی بر مشاهدات و تحلیل‌های جاری باشد، تلاش ما به تولید اطلاعات منجر شده است؛ بنابراین، منبع اصلی تولید اطلاعات و دانش جدید در واقع حاصل فعالیت‌های پژوهشی است که انجام می‌گیرد. پژوهش در هر موضوع، به هر گونه و در هر سطحی که انجام شود، تلاشی منسجم و نظام‌مند در راستای توسعه دانش موجود درباره موضوع‌هایی است که با آنها سروکار داریم. پژوهش کوششی است برای یافتن بهترین راهکار‌های ممکن برای حل مشکلات موجود در عرصه‌های زندگی.

همچنین، پژوهش فعالیتی منسجم برای رسیدن به ‌شناختی روشن‌تر از مفاهیم پیرامون ماست. در مجموع پژوهش راهی برای گسترش مرزهای دانش و گشودن افق‌های تازه برای آیندگان است. شخصی که به شیوه‌های گوناگون پژوهش می‌‌کند، پژوهشگر (محقق) نامیده می‌شود. پژوهشگر فردی است که با روش‌های علمی، در صدد رسیدن به‌ شناختی تازه از مسائل و مفاهیم گوناگون است. او با استفاده از ابزارهای گوناگون به مشاهده دقیق‌تر و عمیق‌تر پدیده‌های پیرامون خود می‌پردازد. پژوهشگر با نگاهی نقادانه و موشکافانه به پیرامون خود می‌نگرد و برای رفع مشکلات جامعه و ارائه بهترین راهکارهای عملی، اطلاعات موثقی در اختیار متولیان امور می‌گذارد.

تعریف پژوهش از نگاه دیگر:

برای «پژوهش»، تعاریف متعددی شده است. برخی آن را «مطالعه آگاهانه، برنامه‌ریزی شده و روشمند به هنگام رویارویی با مسأله‌ای پیچیده و مبهم به قصد ایجاد وضوح و رفع پیچیدگی و ابهام از آن مسأله» گفته‌اند.

«منوچهر آقایی» در کتاب «پژوهش»، در تعریف این واژه نوشته است: تحقیق و پژوهش به مجموعه فعالیت‌های بدیع، خلاق، نوآورانه، نظام یافته و برنامه ریزی شده‌ای گفته می‌شود که به طور کلی با هدف و در جهت گسترش شناخت مرزهای علمی و کاربرد این دانش برای بهبود زندگی و به طور خلاصه در جهت نوآوری و ایجاد فرآورده‌ها، فرایند‌ها، وسایل و ابزار، نظام‌ها، خدمات و روش‌های جدید که در پایان منجر به رشد و توسعه می‌شود، صورت پذیرد. علی دلاور، استاد دانشگاه علامه طباطبایی، پژوهش را بحث و گفت‌و‌گو در زمینه فرایند عام در معارف بشری می‌خواند.

آنچه در همه تعاریف فوق مشترک است، سه ویژگی است که عبارت است از:
فرایندی بودن پژوهش، نظم و استمرار در انجام فعالیت و هدف نهایی که کشف حقیقت یا افزایش آگاهی است. ویژگی سوم به خوبی هدف غایی هر فعالیت پژوهشی و جهت آن را مشخص می‌کند. پژوهش می‌باید با هدف» کشف حقیقت «صورت پذیرد و در صورتی که این هدف تحقق نیابد، کار پژوهشی ابتر است.

تحقیق و پژوهش فرایندی وقت گیر و زمان‌بر است و بیش از هر چیز نیازمند صبر و شکیبایی مسوولان و پژوهشگران است.

در پژوهش معمولا نقاط ضعف وقوت موضوع یا یک محصول بررسی یا کارکرد یک سازمان و نهاد ارزیابی می‌شود و بر مبنای نتایج به دست آمده از آن پژوهش، می‌توان برای کارآیی بیشتر آن نهاد یا آن تولیدات و موضوع‌ها برنامه‌ریزی کرد و راهکار ارائه داد.

۲ ـ رویکرد پژوهشی چگونه رویکردی است؟

موفقیت و توسعه پژوهش در هر جامعه نیازمند گسترش رویکرد پژوهشی (پژوهش مدار) در آن جامعه است. منظور از رویکرد پژوهشی نگاهی مبتنی بر پژوهش نسبت به موضوع‌های گوناگون است. در این نوع نگاه پیش از هر تصمیم مهم به یافته‌های پژوهش‌های قبلی که به موضوع تصمیم‌گیری ارتباط دارد، توجه می‌شود. به بیان دیگر، در رویکرد پژوهش‌مدار از یافته‌های پژوهش‌های قبلی برای بهبود وضع موجود استفاده موثری به عمل می‌آید. کسانی که در فعالیت‌های خود رویکردی پژوهشی دارند، پیش از هر گونه تصمیم به مطالعه وضعیت موجود پرداخته و با تجزیه و تحلیل مشاهدات خود به بهترین راهکار‌ها می‌اندیشند. همچنین، آنان تلاش می‌کنند تا از نتایج آثار سایر پژوهشگران نیز به نحو شایسته‌ای بهره گیرند؛ بنابراین، رویکرد پژوهشی به قشر یا گروه خاصی محدود نشده و زمانی سرچشمه اثر خواهد بود که در سطوح و امور گوناگون جامعه تسری یافته باشد.

3 ـ اهمیت و ضرورت پژوهش در چیست؟

نوع و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود. موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه صنایع، کشاورزی، خدمات و… به گونه‌ای به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. در واقع پژوهش یکی از محورهای مهمی است که ضامن پیشرفت و توسعه پایدار در هر کشور به شمار می‌آید. اگر پژوهشی نشود، دانش بشری افزایش نخواهد یافت و دچار سکون و رکود خواهد شد. بدون انجام پژوهش امور آموزشی نیز از پویایی و نشاط لازم نیز برخوردار نخواهد بود. همه آنچه به عنوان پیشرفت علوم در دوره‌های گوناگون تاریخ می‌شناسیم، حاصل تلاش افرادی است که در کار خود رویکردی پژوهشی داشته‌اند و ذهن پرسشگرشان همواره محرکی برای فعالیت‌های پژوهشی آنان بوده است.

۴ ـ انواع اصلی و روش‌های معمول پژوهشی چیست؟

پژوهش‌های موجود را می‌توان بر پایه معیارهای متعددی دسته‌بندی کرد؛ مثلا بر پایه چگونگی به کار بستن نتایج پژوهش‌ها می‌توان آن‌ها را به دو دسته «کاربردی» و «بنیادی» تقسیم کرد. نتایج پژوهش‌های کاربردی در کوتاه مدت و برای رفع مشکلات موجود قابل استفاده است. به بیان دیگر، پژوهش‌های کاربردی درح ل مسائل جاری مفید هستند و از این روی با نام «کاربردی» شناخته می‌شوند. معمولا نیاز به انجام پژوهش‌های کاربردی زمانی احساس می‌شود که روش‌ها و اطلاعاتی که در اختیار داریم، برای حل برخی از مشکلات موجود کافی نیست. در مقابل، پژوهش‌های بنیادی به توسعه و تعمیق مبانی علوم مختلف کمک کرده و در دراز مدت امکان گسترش مرزهای دانش بشری را فراهم می‌آورند.

شاید یک پژوهش بنیادی به هنگام انجام، کاربرد عینی و مشخصی نداشته باشد، ولی در دراز مدت مبنایی برای توسعه دانایی و انجام سایر پژوهش‌ها خواهد بود؛ افزون بر این تقسیم‌بندی، پژوهش‌ها را می‌توان بر اساس حوزه موضوعی آن‌ها طبقه بندی کرد. مثلا، پژوهش‌های صنعتی، مذهبی، فرهنگی، کشاورزی، پزشکی و فنی. هر یک از این حوزه‌ها روش‌ها و اصول خاص خود را در انجام تحقیقات کاربردی و بنیادی دارند که توسط پژوهشگران آن حوزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.

۵ ـ فرایند پژوهش شامل چه مراحلی است؟

پژوهش در رشته‌های علمی به شیوه‌های گوناگون انجام می‌شود و نمی‌توان یک روش مشخص که در همه شاخه‌های علوم کاربرد داشته باشد، معرفی کرد. با این حال، اصولی کلی بر فرایند پژوهش در رشته‌های مختلف حاکم است که بیش از آنکه با هم متفاوت باشند به هم شبیه هستند. پژوهش به هر شکل و در هر رشته‌ای که انجام شود، همواره پیرو دستورالعمل‌های مدون و منطقی است که پژوهشگران را در انجام کارشان یاری می‌کنند. همچنین، به کار بستن این دستورالعمل‌ها آنان را قادر می‌سازد که ضمن کسب اطمینان بیشتر نسبت به درستی نتایج کارشان، نتایج و آثار سایر پژوهش‌ها را ارزیابی کنند. معمولا در گام نخست، همه پژوهش‌ها با یک یا چند پرسش آغاز می‌شوند. این پرسش‌ها ذهن پژوهشگر را به خود مشغول کرده و او را به تلاش برای پاسخگویی به آن‌ها وامی‌دارد.

در گام دوم، پژوهشگر به جستجو در منابع علمی زمینه موضوعی خود می‌پردازد و با بررسی دقیق آن‌ها به تصویر روشن‌‌تری از میزان دانش موجود در آن زمینه دست می‌یابد؛ تصویری که مبتنی بر گزارش‌های منتشره دیگر پژوهشگران در آن زمینه است. به این مرحله «مرورپیشینه پژوهش» می‌گویند. اگر در این مرحله، منابعی برای پژوهشگر مفید باشد و از آن‌ها به نحوی استفاده کند، در گزارش تحقیق خود، فهرستی کامل از همه منابع مورد استفاده را به دقت ذکر می‌کند. استناد به این منابع ضمن آن که پیوندی بین پژوهش او با پژوهش‌های قبلی نشان می‌دهد، به پژوهش در دست انجام اعتبار بیشتری می‌بخشد و ارتباط‌های علمی میان پژوهشگران را افزایش می‌دهد.

در مرحله سوم، پژوهشگر به گردآوری اطلاعات و داده‌هایی می‌پردازد که می‌تواند در آینده مبنای تحلیل‌ها و تفسیرهایی قرار گیرد که در پایان به یافتن پاسخ پرسش‌های اولیه منجر شود. این بخش از پژوهش که به مرحله گردآوری اطلاعات و داده معروف است، می‌تواند به شکل‌های کاملا گوناگون انجام شود. مثلا در پژوهش‌های معمول در حوزه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی مانند روان‌شناسی، علوم تربیتی و جامعه‌شناسی از ابزارهایی مانند پرسش‌نامه، مصاحبه و دیدن استفاده می‌شود. در علوم تجربی پژوهشگران در این مرحله به انجام آزمایش‌هایی می‌پردازند و تأثیر عوامل مشخصی را در زمینه کار خود مورد سنجش و آزمون دقیق قرار می‌دهند.

در مرحله چهارم، داده‌های گردآوری شده به روش‌هایی چون استفاده از مبانی علم آمار، سازماندهی و خلاصه می‌شوند. این سازماندهی و خلاصه سازی به نحوی صورت می‌پذیرد که امکان توصیف و مقایسه نتایج به دست آمده برای پژوهشگر فراهم می‌شود. ترسیم نمودار‌ها و جدول‌ها از روش‌های معمول سازماندهی و خلاصه سازی داده‌ها به شمار می‌آید.

در مرحله پنجم پژوهشگر می‌تواند بنا بر تحلیل یافته‌های مراحل قبل به تفسیر روشنی از موضوع پژوهش پرداخته و پاسخی برای پرسش‌های اولیه خویش بیابد.

در آخرین گام، نتایج پژوهش انجام شده می‌تواند به یکی از روش‌های معمول در انتشارات علمی به صورت چاپی یا الکترونیکی منتشر شود. مثلا نتایج پژوهش‌ها ممکن است در قالب گزارش‌های مفصل یا مختصر تحقیقی، مقاله‌های علمی مجله‌ها، رسانه‌های گروهی، سایت‌های اینترنتی یا ارائه در همایش‌های تخصصی ملی یا بین المللی انتشار یابد. این نتایج می‌تواند در آینده مورد استفاده سایر پژوهشگران قرار گیرد و مبنایی برای انجام مطالعات بعدی باشد. اگر پژوهش‌ها از نوع کاربردی باشند، نتایج به دست آمده در اختیار کسانی قرارمی‌گیرد که می‌توانند از آن نتایج برای حل مشکلات موجود بهره گیرند.

۶ ـ ویژگی‌های یک پژوهشگر موفق چیست؟

یک پژوهشگر موفق نگاهی کنجکاو و موشکافانه به پدیده‌های پیرامون خود دارد و نسبت به آنچه پیرامونش می‌گذرد، حساس است و ذهنی پویا و پرسشگر دارد. ذهن پرسشگر او همواره در راستای یافتن پاسخ‌های تازه برای پرسش‌های موجود است. همچنین او برای انجام موفقیت‌آمیز پژوهش خود، از روش‌های علمی و پذیرفته شده استفاده می‌کند؛ افزون بر آن، یک پژوهشگر موفق از مهارت لازم برای یافتن منابع اطلاعاتی مورد نیازش برخوردار است. این منابع از محل‌هایی چون کتابخانه‌ها، مراکز اطلاع رسانی و شبکه‌های رایانه‌ای ملی و بین المللی به دست می‌آیند. او به خوبی می‌تواند در این منابع به جستجو بپردازد و با مطالعه پیشینه پژوهشی موضوعی که در آن زمینه فعالیت می‌کنند، به درک روشنی نسبت به گذشته آن موضوع دست یابد. پژوهشگران موفق به کارگروهی در طرح‌های پژوهشی بها می‌دهند و تلاش می‌کنند، پژوهش خود را با همکاری یکدیگر انجام دهند. هم نین، آنان نتایج یافته‌های خود را به نحو کارآمدی منتشر ساخته و در اختیار دیگر محققان می‌گذارند. آنان نسبت به توسعه مرزهای دانش احساس مسئولیت کرده و لحظه‌ای از تلاش برای بالا بردن مهارت‌های علمی خویش بازنمی‌ایستند.

 

۷ ـ کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی چه اهمیتی در توسعه پژوهش دارند؟

کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی به عنوان مراکز اصلی گردآوری و سازماندهی منابع اطلاعاتی ابزار لازم را برای پژوهشگران و توسعه پژوهش فراهم می‌کنند. از آنجا که هیچ پژوهشی نمی‌تواند بدون برقراری پیوند با پیشینه پژوهشی در حوزه موضوعی خود موفق باشد، دسترسی به منابع اطلاعاتی روزآمد یکی از مهمترین نیازهای پژوهشگران است. همه پژوهشگران نیازمند آگاهی از فعالیت‌هایی هستند که قبلا در حوزه پژوهشی آنان اتفاق افتاده و یا در زمان حال در جریان است. این آگاهی از طریق دسترسی به منابع اطلاعاتی میسر می‌شود. معمولا یافته‌های سایر پژوهشگران از طریق مجله‌های علمی، کتاب‌ها، سایت‌های اینترنتی و پایگاه‌های اطلاعاتی منتشر می‌شود. کتابداران و متخصصان اطلاع رسانی متولی گردآوری و سازماندهی این اطلاعات هستند و نتایج پژوهش‌های قبلی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند.

۸ ـ رابطه پژوهش وتوسعه کشورچیست؟

توسعه علمی، صنعتی و فرهنگی هر کشور بدون پرداختن به امر پژوهش با موفقیت چندانی همراه نخواهد بود. در واقع پژوهش موتور محرک پیشرفت و توسعه محسوب می‌شود. حتی اگر نشانه‌هایی از توسعه بدون پرداختن به مبانی پژوهشی رخ دهد آن توسعه مستمر و پایدار نخواهد بود و نمی‌تواند مسیر مطمئنی را طی کند. بنابراین، پژوهش مبنای توسعه است و تضمینی برای استمرار توسعه به شمار می‌آید. همچنین، به کار بستن نتایج پژوهش‌های انجام شده در هر زمینه به بهبود راهکار‌ها و روش‌های معمول در زمینه‌های مورد نظر منجر می‌شود.

۹ ـ توسعه پژوهش در کشور به چه عواملی بستگی دارد؟

عوامل متعددی در توسعه پژوهش دخالت دارند که ذکر همه آن‌ها در این مختصر نمی‌گنجد. با این حال می‌توان به اختصار عوامل توسعه پژوهش را به سه بخش عوامل سخت افزاری، عوامل نرم افزاری و نیروی انسانی تقسیم نمود. منظور از عوامل سخت افزاری همه امکانات فیزیکی و زیرساخت‌های بنیادی است که امکان انجام پژوهش در حوزه‌های مختلف را برای پژوهشگران فراهم می‌آورد. مثلا وجود ابزارهای پژوهشی از قبیل دستگاه‌ها و آزمایشگاه‌های پیشرفته و امکانات شبکه‌ای و رایانه‌ای از جمله این منابع سخت افزاری محسوب می‌شوند. منظور از امکانات نرم افزاری جریان اطلاعات و دانش میان پژوهشگران است که از طریق مجله‌ها و منابع علمی دیگر به صورت چاپی یا الکترونیکی صورت می‌پذیرد. در‌‌نهایت، بخش سوم این مجموعه نیروی انسانی و پژوهشگرانی است که با دانش و تلاش خود می‌توانند امکانات سخت افزاری و نرم افزاری را به خدمت گرفته و طرح‌های پژوهشی گوناگون را تدوین و اجراکنند. علاوه براین، توسعه آتی پژوهش در هر کشور مبتنی بر گسترش رویکرد پژوهش‌مدار در آموزش آن کشور است که از سطح آموزش ابتدایی آغاز شده و تا پایان تحصیلات دانشگاهی استمرار می‌یابد.

۱۰ ـ رویکرد پژوهش‌مدار در آموزش رسمی چه اهمیتی دارد؟

منظور از رویکرد پژوهش‌مدار در آموزش آن است که در همه سطوح و مقاطع آموزشی، شیوه‌های تدریس به گونه‌ای باشد که دانش آموزان به مطالعه کتاب‌های درسی اکتفا نکرده و خود با بررسی منابع موجود در موضوع‌های درسی، به گسترش دانش خویش بپردازند. در رویکرد پژوهش‌مدار دانش آموزان چگونه آموختن را می‌آموزند و قادر خواهند بود که به شیوه‌ای علمی دانش خود را توسعه بخشند.
توسعه پایدار و همه جانبه در هر کشوری به نحو قابل توجهی در گرو گسترش کمی وکیفی فعالیت‌های پژوهشی آن کشور است. اگر نگاهی دراز مدت به امر پژوهش داشته باشیم، شاید مهمتر از انجام پژوهش در زمینه‌های گوناگون، گسترش رویکرد پژوهش‌مدار در آموزش مقاطع مختلف تحصیلی باشد. دانش آموزان امروز پژوهشگران فردا هستند که با تلاش خود می‌توانند به گسترش مرزهای دانش بپردازند. آموزش موثر روش‌های بهینه پژوهش، ضامن موفقیت پژوهش‌های آینده خواهد بود. بدیهی است که گسترش پژوهش درگرو تعامل سازنده همه بخش‌های آموزشی و پژوهشی کشور است و هیچ یک از سازمان‌ها به تنهایی نمی‌توانند به بهبود وضع پژوهش در کشور کمک کنند. بنابراین، پیشرفت در این زمینه نیازمند عزمی ملی در این باره و توجه به جایگاه پژوهش در زمینه‌های گوناگون است.

۱۱ ـ نقش پژوهش در تصمیم‌گیری‌های کلان

یکی از عوامل اساسی پیشرفت در کشورهای توسعه یافته، توجه خاص به امر پژوهش است. اصولا هر نوع پیشرفت و توسعه ارتباط مستقیمی با تحقیقات علمی دارد و رشد و توسعه کشورهای پیشرفته، در نتیجه سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش است. حجم وسیع پژوهش‌های علمی در کشورهای توسعه یافته صنعتی گویای این واقعیت است.
کشورهای پیشرفته صنعتی بخش قابل توجهی از تولید ناخالص ملی را به سرمایه گذاری در امور پژوهشی و تحقیقاتی اختصاص داده‌اند. به گفته کار‌شناسان، این رقم برای کشورهای صنعتی ‪ ۵‬درصد است، حال آنکه در ایران این رقم حدود نیم درصد است.

پژوهش می‌تواندجلوی بسیاری از دوباره کاری‌ها، اتلاف وقت و بودجه را بگیرد. هر قدر موضوعی بزرگتر و بااهمیت‌تر باشد نیاز به پژوهش برای تصمیم‌گیری درباره اجرای آن بیشتر است. این کار، ریسک تصمیم و اجرا را به حداقل می‌رساند. برای برنامه ریزی بلند مدت نیز نیاز به تحقیقات بیشتر است. در صورتی که برنامه ریزی فاقد پشتوانه تحقیقاتی باشد و به طور همه جانبه پیش از آغاز مورد بررسی قرار نگرفته باشد، به یقین در اجرا و عملیاتی شدن با مشکل روبه روخواهد شد. از این رو می‌توان گفت پژوهش به ویژه در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش عمده‌ای دارد. از همین روست که بسیاری، پژوهش را«حلقه مفقوده توسعه» یا «سنگ زیر بنای توسعه» می‌نامند.
به گفته جعفر حبیب اللهی، محقق و مدرس دانشگاه علوم پزشکی، رشد علم محصول کارهای پژوهشی است و کمیت وکیفیت تحقیقات علمی و پژوهشی در هر جامعه‌ای زمینه‌ساز توسعه و پیشرفت آن جامعه است.

به گفته منوچهر فرهنگ، پژوهشگر و اقتصاددان، این پژوهش است که تمدن بشری را ایجادکرد و دایره نفوذ انسان را در کاینات گسترش داد. اگر انسان امروز قادر به رفتن به فضاست، این موفقیت حاصل چیزی جز پژوهش نیست. پژوهش مهمترین راه کشف و رفع مشکلات کشور است.

۱۲ ـ پژوهش، گام نخست برای حمایت از تولید ملی

بیش از یک دهه است که مقام معظم رهبری با درایت و نکته‌سنجی خاص خود، برای هر سال نامی ویژه انتخاب می‌کنندکه این نامگذاری‌ها، جهت حرکت مسئولین و فعالان سطوح مختلف کشور از جمله بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را مشخص می‌کند. در همین زمینه، سال ۱۳۹۱ به عنوان سال «تولید ملی با حمایت از کار و سرمایه ایرانی» نامگذاری شد؛ عنوانی که در یک نگاه ژرف، می‌تواند موجبات شکوفایی هرچه بیشتر اقتصاد کشور را فراهم سازد. ‏بمانند هر سال، اکنون هم، به منظور تحقق شعار تعیین شده، ابتدا می‌بایست الزامات اولیه فرایند پیش رو را سنجیده و سپس در پی اجرایی کردن اهداف خود باشیم. به نظر می‌رسد در زمینه تقویت و بهبود تولید ملی، (با یک دید وسیع که با دورنمایی بزرگ نظیر صادرات گسترده محصولات ایرانی شکل می‌گیرد) پژوهش، اقدام نخست است. ‏

امروزه ضرورت و اهمیت پژوهش بر هیچ کس پوشیده نیست. تا چند دهه پیش، پژوهش و روش‌های آن به عنوان یک گرایش در رشته‌های تحصیلی گوناگون مورد توجه پژوهشگران و اندیشمندان بود و آنان که شیفته پژوهش به معنای کشف حقایق و ارائه دانش نو بودند، در دانشگاه‌های معتبر جهان این گرایش را فرا گرفتند. با پیشرفت روزافزون این علم در دهه‌های اخیر، روش‌های پژوهش پیشین پاسخگوی نیازهای فرهیختگان نبود. لذا روش‌های پژوهش به یک رشته علمی با تعریف خاص خودنمایی کردند و دنیای پژوهش زیبایی‌های خود را هرچه بیشتر نمایان کرد.

همانگونه که می‌دانیم پژوهش، فعالیتی است دقیق، منظم و منطقی برای کشف حقایق، دستیابی به دانش نو، حل مسائل و تصمیم‌گیری‌های درست. با الگو قراردادن این تعریف و همچنین نگرش جامع به دستاوردهای بزرگ کشورهای توسعه یافته که نشان‌دهنده انجام کار پژوهشی در آغاز هر فعالیتی است، اهمیت و لزوم اقدام پژوهشگران صحنه اجرایی کشور، در سال جاری نمود پیدا می‌کند. البته این تعریف و ضرورت‌های مربوط به آن، سال‌هاست که مورد توجه همه اهالی علم و اندیشه قرار دارد. اما اکنون که سال ۱۳۹۱ به عنوان سال تولید ملی نام گرفته، باید بیش از پیش به این نکته توجه داشت که هیچ گونه اقدامی در زمینه تولید ملی در هیچ کجای کشور نباید صورت پذیرد، مگر آنکه فرآیند تصمیم سازی آن در یک عملیات پژوهشی شکل گرفته باشد. ‏

‏با نگاهی به سابقه پژوهش و کار پژوهشی در ایران، خواهیم دانست که کشورمان در این حوزه، جایگاه مناسبی ندارد. توجه به آمار تعداد محققان کشور، سهم بودجه در نظر گرفته شده برای پژوهش، تعداد مراکز تحقیقاتی و… در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته، نشان از لزوم تدبیر هرچه بیشتر مسئولان در این باره دارد.

متاسفانه در ایران، فرهنگ پژوهش برخلاف فرهنگ آموزش، گسترش نیافته و نهادینه نشده است. اما فارغ از این نقاط ضعف در زمینه مسائل پژوهشی، آنچه در این بحث حائز اهمیت است، استفاده مفید و موثر از ظرفیت‌های موجود تحقیقاتی کشور به منظور انجام اقدامات مدبرانه در بهبود تولید ملی در کشور است. اگر یک تولید‌کننده خرد یا کلان، در آغاز یا ادامه فرآیند تولید خود، از همین ظرفیت‌های پژوهشی موجود استفاده کرده و تصمیمات خود را بر پایه نتایج حاصل از کارهای پژوهشی قرار دهد، اگر مسئولان حوزه اعتباری بانک‌ها، پیش از اعطای تسهیلات به تولیدکنندگان، هدایت منابع مالی خود را منوط به نتایج کار پژوهشگران در پایش و ارزیابی مستمر صنایع و تولیدات مرتبط با آن بانک کنند، اگر مسئولان وزارتخانه‌های «جهاد کشاورزی»، «صنعت، معدن و تجارت»، «کار و امور اجتماعی» تصمیمات مربوط به نحوه به‌کارگیری عوامل تولید موجود (کار، سرمایه و…) را مبتنی برعملیات پژوهشی اتخاذ کنند، آنگاه با فرض تامین سایر الزامات مربوط به ارتقای تولید ملی، نتایج مطلوبی حاصل خواهد شد؛ بنابراین تولید ملی، اهداف والای خود را لمس خواهد کرد. ‏

منابع:

۱ ـ پژوهش، گام نخست حمایت از تولید ملی، علیرضا غفاری، کار‌شناس اقتصاد، اطلاعات، چهارشنبه ۲۳ فروردین ۱۳۹۱، شماره ۲۵۲۸۵.
۲ ـ تصور ما از پژوهش، دکتر احد فرامرز قراملکی، روزنامه رسالت، ۲۱ /۳/ ۸۶، صفحه ۱۸، شماره ۶۱۶۸.

با سلام

با توجه به نیازی که دانشجویان و طلاب به منابع و مطالب مقالات علمی دارند و هم چنین کمبود منابع مالی دوستان در حال تحصیل در این پست شیوه به دست آوردن و دانلود رایگان برخی مقالات چاپ شده علمی را بیان می کنم.

(البته در صورتی که منابع مالی موجود و صاحبان اثر ناراضی باشند مسلما باید آنها را خرید)

1. در ابتدا و برای یافتن مقالات می توان از سایت های ارائه کننده مقاله (اعم از رایگان و غیر رایگان) استفاده کرد.

به عنوان مثال سایت هایی

پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی

یا

پایگاه مجلات مگ ایران

یا

پایگاه مقالات نورمگز

 این سایت ها موتورهای جستجو گر قویی دارند و با دادن اطلاعاتی مانند کلید واژه های تحقیق لیست مقالات چاپ شده را برای شما به نمایش در خواهند آورد

بعد از مشخص شدن عنوان مقاله و عنوان مجله دیگر به راحتی می توان آن را از دو طریقی که بیان می کنم  مقالات را پیدا  و رایگان دانلود کرد

1. عنوان مقاله را در سایت گوگل به صورت کامل سرچ کرده و در سایت هایی دیگری که رایگان ارائه می شود به دست آورد.

2. با مشاهده نام مجله ایی که آن مقاله در آن به چاپ رسیده می توان پایگاه آن مجله را در اینترنت پیدا کرد و از خود سایت اصلی و ارائه دهنده که فایل  pdf را به صورت رایگان ارائه می دهند دانلود کرد.

در اینجا برخی سایت های مجلات علمی- پژوهشی و علمی _ ترویجی دینی  را  جهت دانلود رایگان معرفی می کنم.

1. فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام

2.فصلنامه مطالعات معرفتی دانشگاه آزاد

3.مجله فلسفه دین

4. مجله اندیشه نوین دینی

5. پرتابل جامع علوم انسانی

6.مجله مطالعات فقه و حقوق اسلامی

7. ماهنامه علمی ترویجی معرفت

و …..

( با کلیک بروی نام سایت ها و مجلات به سایت اصلی لینک خواهید شد)

​منبع شناسی (و پیشینه یابی) در تمامی رشته ها (مخصوصا علوم انسانی)
1- کتاب 
برای یافتن کتاب، در موضوع مورد نظر به سایتهای زیر باید مراجعه کرد.
🌺کتابخانه ملی http://www.nlai.ir/
راهنمای جست و جو : yon.ir/tuOxL
🌺کتابخانه های ایران http://www.lib.ir/
راهنمای جست و جو :yon.ir/YTZJE
🌺سیمرغ (کتابخانه ها) http://simorgh.nosa.com/

در بخش جست و جوی منابع می توان به جست و جو پرداخت.

http://lib.isca.ac.ir/simwebclt/WebAccess/
نوسا نیز چیزی شبیه کتابخانه های ایران است که قابلیت جست و جو در کتابخانه ها را دارد. شبکه جامع سیمرغ(نوسا) 
🌺سامانه «سیکا»، سیستم یکپارچه کتابخانه‌های دانشگاه آزاد 

http://78.38.208.190/portal/tabid/86/Default.aspx
و سایت کتابخانه های ملی دیگر کشورها در صورت نیاز

http://www.nlai.ir/Default.aspx?tabid=837
2- پایان نامه
برای یافتن پایان نامه ها باید به سایت ایرانداک مراجعه کرد.
🌺 ایرانداک http://www.irandoc.ac.ir/

تمامی پایان نامه های ایران در ایرانداک ثبت می شود فلذا با جست و جو در این سایت تمامی پایان نامه های دانشگاهی قابل جست و جو است.
راهنمای جست و جو:yon.ir/tuOxL

در برخی سایتها مثل کتابخانه ملی، کتابخانه های ایران و غیره نیز می توان به جست و جوی پایان نامه پرداخت اما کاملترین و جامعترین سایت برای اطلاع از پایان نامه ها، همان ایرانداک می باشد.
🌺کتابخانه گنجینه نور (مرکز حفظ و نگهداری پژوهش ها و پایان نامه های قرآنی) مؤسسه معارف اسلامی امام رضا (ع) http://

maaref.ir/official/2708/noor-search.asp
3-مقاله
برای یافتن مقاله به سایتهای زیر می توان رجوع کرد نورمگز و پرتال جامع علوم انسانی مخصوص رشته های علوم انسانی است.

اما مگ ایران و ایران نمایه جامع رشته های مختلف هستند.
🌺نور مگز http://www.noormags.ir/

راهنمای جست و جو:yon.ir/1tSwI
🌺 پرتال جامع علوم انسانی http://www.ensani.ir 

پرتال جامع علوم انسانی علاوه بر اینکه مقالات را رایگان در اختیار می دهد یک دسته بندی و موضوع بندی به کاربر ارائه میدهد که بسیار قابل استفاده است.

راهنمای جست و جو:yon.ir/tuOxL
🌺مگ ایران http://www.magiran.com/

مگ ایران مجلات ایران را نمایه می کند و دانلود مقالات هزینه دارد.
🌺ایران نمایه http://www.irannamaye.ir/

ایران نمایه هم هزینه بردار است ایران نمایه روزنامه ها را هم مایه می کند و روزنامه ها را می توان رایگان دریافت کرد.
🌺پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی http://www.sid.ir/

پایگاه جهاد دانشگاهی مقالات را رایگان در اختیار کاربر قرار می دهد.
🌺مقالات سایت مرکزفرهنگ و معارف قرآن 

توضیحات و راهنمای جست و جو:yon.ir/ycdTU
لازم به ذکر است که در صورتی که پژوهشگر بخواهد در برخی از سایتهای معرفی شده جست و جو کند بهتر است در سایت کتابخانه ملی و کتابخانه های ایران و ایرانداک و نورمگز یا مگ ایران بجست و جو نماید وب منابع مورد نظر خود را پیدا کند یا پیشینه یک موضوع را استخراج نماید.
تهیه و تنظیم : سیدمجید نبوی دانشجوی دکتری

یکی از پایگاه هایی که میتوان جهت دانلود رایگان همه موضوعات مقالات به ویژه مقالات دینی از ان استفاده کرد سایت

پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی(Sid) به آدرس http://sid.ir می باشد.

در این سایت بعد از انتخاب نشریات فارسی می توان مطلب مورد نظر را  از طریق جستجوی پیشرفته مقالات، پیدا کرد.

که با انتخاب قسمت جستجوی پیشرفته، پنجره جدیدی مانند شکل پایین باز می شود.

که با درج کلیدواژه های مربوطه در هر قسمتی می توان به نشریات دسترسی پیدا کرد.